Nguyễn Trãi là khí phách của dân tộc, là tinh hoa của dân tộc. Sự nghiệp và tác phẩm của ông là bài ca yêu nước, tự hào dăn tộc (Phạm Văn Đồng).
Thật vậy, cuộc đời của Nguyễn Trãi là cuộc đời hành động vì độc lập dân tộc và thơ văn của ông toát lên nội dung yêu nước thương dân sâu sắc.
Nguyễn Trãi xuất thân tư một gia đình có truyền thống yêu nước. Ông ngoại là Trần Nguyên Đán và cha là Nguyễn Phi Khanh thường bày tỏ lòng ái quốc ưu dân qua thơ văn. Nguyễn Trãi cũng được thừa hưởng lòng yêu nước thương dân ấy.
Khi quân Minh xâm lược nước ta, Nguyễn Phi Khanh bị bắt sang Trung Quốc, Nguyễn Trãi tiễn đưa và khắc sâu lời cha dặn là phải nuôi chí lớn đánh đuổi giặc Minh để đền nợ nước, trả thù nhà. Trốn thoát tay giặc, mười năm dài ông náu mình trong dân, tìm phương cách cứu nước. Đây là thời gian ông đi sâu vào cuộc sống nhân dân, thấu đáo sức mạnh của nhân dân và nhận thức rằng muốn cứu nước phải dựa vào dân. Lòng yêu nước gắn liền với lòng thương dân ngày càng trở nên sâu đậm trong tâm hồn ông.
Nghe tin nghĩa quân tập hợp ở Lam Sơn, Nguyễn Trãi lặn lội từ Thăng Long vào Thanh Hoá tìm giúp Lê Lợi chống quân Minh. Suốt thời kì kháng chiến gian khổ, ông kề vai sát cánh cùng nghĩa quân Lam Sơn trù hoạch chiến lược, chiến thuật, giữ việc ngoại giao cho Bình Định Vương, góp phần đưa cuộc khởi nghĩa đến thắng lợi hoàn toàn.
Khi đất nước sạch bóng quân thù, ông hãm hở bắt tay vào công cuộc xây dựng đất nước. Dù có lúc bị nhà vua nghi oan, bọn quần thần đố kị, ông vẫn một lòng một dạ chăm lo việc nước, việc dân, giúp các vua Lê xây dựng đất nước hoà bình.
Tóm lại, cuộc đời của Nguyễn Trãi là tấm gương sáng ngời về lòng yêu nước thương dân sâu sắc.
Lòng yêu nước thương dân sâu sắc của Nguyễn Trãi còn được thể hiện qua thơ văn.
Ức Trai thi tập và Quốc âm thi tập đã ghi nhận trọn vẹn tâm tình của nhà thơ trong khoảng mười năm kháng chiến Lam Sơn và trong thời gian về nghỉ ở Côn Sơn. Nội dung chủ yếu của các tập thơ này gồm tình yêu quê hương, gia đình, đặc biệt là tấm lòng vì dân vì nước của ông:
Lúc nào cũng nghĩ đến dân, riêng ôm một mối tiên ưu.
(Mạn hứng)
Bui một tấc lòng ưu ái cũ
Đêm ngày cuồn cuộn nước chiều đông.
(Thuật hứng 5)
Lẽ có Ngu cầm đàn một tiếng
Dân giàu đủ khắp đòi phương.
(Cảnh tình mùa hè)
Đặc biệt là bài Bình Ngô đại cáo, một thiên cổ hùng văn đã thể hiện lòng yêu nước thương dân sâu sắc.
Đó là căm thù giặc nước:
Ngẫm thù lớn há đội trời chung,
Căm giặc nước thề không cùng sống.
Đó là lòng tự hào dân tộc xuất phát từ lòng yêu nước:
Như nước Đại Việt ta từ trước,
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu.
Vì thương dân {điếu) đang bị giặc hành hạ mà khởi binh đánh dẹp {phạt) để diệt {trừ) lũ hung bạo {bạo):
Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân,
Quân điếu phạt trước lo trừ bạo.
Tóm lại, thơ văn Nguyễn Trãi chứa chan lòng yêu nước thương dân sâu sắc.
Bên cạnh nội dung yêu nước, thơ văn Nguyễn Trãi còn thể hiện một tâm hồn thanh cao và một tình yêu thiên nhiên tha thiết của một người chiến sĩ - nghệ sĩ vĩ đại.
