Họ hàng nhà cá heo, trên thực tế, gồm 31 loài cá heo, trong đó người ta thường gặp là cá heo lưng đen, cá heo mỏ nói chung là cá heo mỏ tày (orque, dauphin, tursiop), cá heo (marsouin) và cá heo mỏ nước ngọt không thuộc vào loại cá này.
Vô địch về bơi nhanh. Cá heo có thể đuổi bắt được cá do thân hình cá heo có độ lớn vừa phải đế’ có tốc độ bơi nhanh, không bị nước cản nhiều như họ hàng nhà cá voi. Trải qua biến hóa của 55 triệu năm, cơ thể của cá heo đã biến đối sâu sắc đến mức, xuất xứ từ một loài vật sống trên cạn đến nay cá heo khi ra khỏi nước không thể sông quá vài phút. Cá heo mỏ có thể bơi nhanh tới 55 km/h, còn cá nhà táng lại có thể lặn sâu tới 3000 mét trong hai giờ.
Chưa hết, cá heo còn có các bí ẩn rât hấp dẫn khác là để thích nghi với cuộc sõng dưới nước thì thị giác, khứu giác cũng như vị giác của cá không còn được hoàn hảo. Như vậy, cá phải có một cơ quan đủ nhạy đề phát hiện các mồi ăn để sinh sông. Đó là bộ “sonar” phức hợp gồm các túi nằm dưới lỗ hơi (mũi), được tập trung thành một bó trong đám mỡ gọi là “quả dưa” ở phía trên đầu. Sonar này phóng ra các sóng (cỡ từ 100 đến 20.000 hertz) quét vào mục tiêu bằng cách cá ngọ ngoạy đầu. Các song rada dội lại được thu vào hàm dưới của cá heo để truyền lên tai trong, qua các mô mỡ theo dây thần kinh thính giác đi vào não để phân tích. Theo các nhà sinh học, cá heo không dùng rada này đế quan hệ nói chuyện với nhau.
Bà Anne Colet, chuyên gia về cá heo ở Pháp, cho rằng: “cá heo không có dây thanh và khống có môi cử động được nên chúng chỉ phát ra tiếng kêu và tiếng nghiến kèn kẹt. Sự quan hệ của cá heo qua âm thanh cũng chỉ phát triển ở mức như của chó”.
Ngôn ngữ của cá heo. Tuy là ngôn ngữ của cá heo chưa phát triển mấy, nhưnng người ta cũng thấy cá heo thuộc loại “lắm lời”. Nó xướng âm bằng “huýt sáo và lời ca”, mỗi con có một âm sắc riêng nên cũng có người cho rằng mỗi quần thế’ cá có một lối đối thoại như cá heo ở biển Floride Mĩ có thố ngữ khác với cá heo ở Địa Trung Hải ở châu Âu. Cá heo còn quan hệ với nhau qua điệu bộ cử chỉ, thí dụ độ cao và tần số của cú nhảy có thế là thông tin cho bầy cá. Vì vậy các nhà nghiên cứu có dự định dạy cho cá heo bằng ngôn ngữ của người điếc và tìm cách giải mã các tiếng huýt của cá heo để có thể “giao thiệp” với cá heo.
Đường tình ái. Cá heo không sống chung thủy theo cặp đôi. Đến mùa sinh đẻ, con đực lần lượt đi cặp với từng con cái, quyến rũ bằng cách nhảy lộn nhào trên mặt nước, cọ xát vuốt ve hoặc cắn nhẹ với con cái và ca hát với nhau qua nhiều ngày hoặc nhiều tuần xa bầy đàn, để rồi bắt tình thụ tinh cho cá cái. Sau đó, chúng xa cách nhau đế’ trở về với đồng loại trong bầy đàn. Sau 10 đến 16 tháng sau con cái đẻ ra cá con nặng 90 kg rồi cho bú.
Tình bạn giúp dỡ cưu mang nhau. Cá có tập tính vị tha trong bầy cá, cỡ từ 6 đến 20 con. Khi cá cái sinh đẻ (mất khoảng 3 giờ ở cá heo trắng, với con mới sinh được 70 kg) thường có một cô “cá hộ lí” để giúp đỡ, đưa đứa “bé” mới sinh lên mặt nước đề hớp không khí. Cô “hộ lí” này còn trông giữ đứa con nuôi khi cá mẹ đi săn kiếm cá ãn. Khi một con cá heo bị thương không thể ngoi lên mặt nước đế thở. Cá heo cũng có tập tính chăm sóc cá “cao tuổi”. Cá già thường rụng hết răng được các cá heo khác trong bầy mớm cho ăn và bảo vệ trước cá dữ.
Ý thức của cá heo. Các nhà nghiên cứu cho rằng cá heo bị giạt mắc cạn trên bờ không phải là cá định tự tử mà là do nguyên nhân khác. Khi mất hoàn toàn khả năng tự định hướng, cá heo thường lao giạt mẩc cạn vào bờ, điều này xảy ra là do chân động mạnh địa châ't ở đáy biển, hoặc do biến đổi mạnh mẽ về điện từ trường, do các hoạt động quân sự và gây ô nhiễm nặng vùng nước. Thường thì cá heo đầu đàn giạt mắc cạn vào bờ, cả đoàn cá bị hoảng loạn cũng làm theo.
Thông minh của cá heo. Theo chuyên gia cá heo Anne Colet thì cá heo có thể là loại vật thông minh. Cá heo mỏ tày (tursiop) thường gặp ở biển có thể luyện giúp đánh bắt cá như theo tín hiệu của người đánh bắt cá đập gậy lên mặt nước để dồn cá vào lưới giăng. Người ta đã thấy cá heo đến cứu các tay thợ lặn gặp cơn nguy khôn tuyệt vọng. Cá heo đã được nuôi dạy làm một số trò theo lệnh của người. Thế nhưng theo báo Pháp Ca m’interesses “người ta nhận thây trong 100 con cá heo bắt được nuôi chỉ con 15 con sống sót sau 2 năm. Trong thiên nhiên, cá heo sổng thọ khoảng 40 tuổi nhưng khi đem bắt nuôi trong bể nó chỉ sống trung bình có 5 năm”. Chúng đã chết vì buồn phiền, ngay cả khi cá nuôi đẻ trong bể nhưng chớ nên quên là nhiều cá heo con chết sau đó. Một điều đáng nể cho chúng ta vì con vật ưa sống theo xã hội của chúng.
