Nhân cách, phẩm giá là thước đo giá trị của con người. Nếu không may gặp hoàn cảnh khó khăn nghèo đói mà ta vẫn giữ được cuộc sống trong sạch, tâm hồn thanh cao thì quả là đáng quý vô cùng. Từ ngàn xưa, việc giữ gìn nhân cách của con người dù trong tình huống nào được cha ông ta nhắc nhở qua câu tục ngữ:
“Đói cho sạch, rách cho thơm”
Ta hiểu lời dạy ấy như thế nào?
Trong câu tục ngữ, cảnh tượng đầu tiên mà ta bắt gặp là “đói” và “rách”. Nhưng đối lập với cảnh đói và rách là tính chất “sạch” và “thơm”. Vậy ta cần phải hiểu rõ từng chi tiết để thấm nhuần lời dạy của ông cha. Thường thì “đói” tức là không đầy đủ, phải thiếu thốn. Và đã nghèo thì khó mà lành lặn, tức là phải rách. Câu tục ngữ ấy đã đặt con người vào tình huống thiếu thốn, cơ cực. Ấy vậy mà khi nghèo, khi thiếu thốn như vậy ta phải làm sao cho thơm tho, tức là không có mùi hôi. Đã có biết bao người nghèo được như thế? Trên thực tế xã hội, nếu hiểu theo nghĩa thực của câu tục ngữ thì quả là hiếm. Nhưng ở đây, ông cha mượn những tính chất “sạch thơm” để nhằm giáo dục con người.
Người ta thường vin vào cảnh túng nghèo thiếu thốn để đổ lỗi cho cách ăn mặc rách nát hoặc dơ bẩn của mình. Đó là cái hình thức bên ngoài, nhưng còn nhân phẩm, giá trị của con người thì sao? Đây mới chính là cái lõi mà câu tục ngữ muốn đề cập đến. “Sạch” và “thơm” không phải là do tự nhiên có mà là do ở chính con người tạo ra, hay nói đúng hơn là do suy nghĩ, nhận thức của con người. Ta có thể hiểu: Dù sống trong hoàn cảnh nghèo túng, khó khăn ta phải giữ cho được sự trong sạch, cao đẹp của tâm hồn, nghĩa là dù trong bất cứ tình huống nào ta cũng phải biết giữ gìn nhân cách, lòng tự trọng của con người, đừng làm điều xằng bậy, xấu xa để tổn thương đến danh dự cá nhân, danh dự gia đình. Ta phải biết kiềm chế, phải sáng suốt và bình tĩnh, đừng vì một khúc quanh trong cuộc đời, vì nghèo túng... mà bán rẻ lương tâm, danh dự của mình. Quả thực, nhân vật lão Hạc trong truyện “Lão Hạc” của Nam Cao là một hình tượng đẹp và đáng trân trọng. Trước sự nghèo đói trầm trọng lão thà chịu chết trong sạch chứ không thể vì cuộc sống mà làm nghề ăn trộm. Cái chết của lão Hạc đã gây xúc động trong lòng người đọc, bởi lẽ lão là người nông dân nghèo mà có được nhân cách đáng quý, đáng khâm phục.
Chị Dậu, nhân vật chính trong tác phẩm “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố vì quá nghèo cũng phải bán con, bán chó để lấy tiền nộp Sưu cho chồng, vậy mà chị mạnh dạn ném nắm bạc vào mặt tên tri phủ Tư Ân để bảo vệ lòng thủy chung với chồng.
Đó là những nhân cách cao đẹp, mà hình tượng “con cò” trong bài ca dao “Con cò mà đi ăn đêm” là tiêu biểu cho người dân lao động bình thường, nghèo khó biết giữ gìn “tiếng thơm” để lại cho con cháu đời sau:
Có xáo thì xáo nước trong
Đừng xảo nước dục đau lòng cò con
Lời dạy trên thật là một bài học sâu sắc có giá trị giáo dục về nhân cách đạo đức cho con người. Thấm nhuần và hiểu rõ giá trị của câu tục ngữ, mỗi người trong chúng ta cố gắng thực hiện tốt lời giáo huấn trên. Ngày nay, đứng trước một xã hội chạy theo đồng tiền thì phẩm giá, nhân cách con người là một vấn đề quan trọng. Ta giữ được “sạch, thơm” trong hoàn cảnh xã hội xô bồ này mới là điều đáng quý.
