Tiểu luận cuối kỳ: Vai trò của các giáo sĩ thừa sai Paris trong kế hoạch xâm lược và bình định Việt Nam của thực dân Pháp từ thế kỷ XV đến thế kỷ XIX trình bày về sự thành lập Hội thừa sai Paris, mối quan hệ giữa Hội thừa sai Paris với Nhà nước Pháp, các hoạt động của các giáo sĩ Thừa sai, vai trò của các giáo sĩ thừa trong kế hoạch xâm lược Việt Nam của thực dân Pháp | Với khả năng hiểu biết hạn hẹp của mình, tôi cũng xin trình bày ý kiến của mình về vấn đề này như sau: Theo bài giảng của Lê Hữu Phước thì thực dân Pháp rất chú trọng đến việc nghiên cứu địa hình đất đai, thổ nhưỡng của nước thuộc địa, điển hình ở Việt Nam trong thời gian Pháp cai trị, chúng đã cho thống kê độ dài, độ sâu của từng con kênh, con rạch, từng loại đất, ở khắp nơi trên đất nước ta. Và khoảng cách địa lý từ Pháp đến Việt Nam là rất xa, nhà nước Pháp chỉ nghe nói về “xứ An Nam” chứ không thể hiểu rõ được đặc điểm tự nhiên, kinh tế, xã hội của nước ta lúc bấy giờ, nên nhà nước Pháp không thể có được chủ trương thôn tính “An Nam” tại thời điểm đó. Điển hình, Napoleon III không có động thái gì về chính trị khi các giáo sĩ thừa sai gửi thư về. Mãi cho đến khi lời thỉnh cầu của Linh mục Huc, Giám Mục Pellerin và luận cương của linh mục Legrand de la Liraye thì chính phủ Pháp mới có hành động. Rõ ràng trước khi các vị giáo sĩ này trình bày kỹ càng về “xứ An Nam” thì Chính Phủ Pháp không hề có ý định xâm lược Việt Nam. Điều này, chứng tỏ rằng các giáo sĩ Hội thừa sai Paris chính là kẻ chủ mưu và đề ra kế hoạch xâm lược và bình định Việt Nam, chính phủ Pháp chỉ là người thực hiện những kế hoạch đấy bằng sức mạnh quân đội, bằng sức mạnh kinh tế. Đây chính là đặc điểm khác biệt của các giáo sĩ Hội thừa sai Paris ở Việt Nam với các giáo sĩ Hội thừa sai Paris ở các thuộc địa khác của Pháp. Điểm khác duy nhất ở chổ: trong trường hợp xâm chiếm và bình định Việt Nam thì các giáo sĩ Hội thừa sai Paris là người quyết định, là kẻ chủ mưu, là cố vấn, chính phủ Pháp là người nhận lệnh và thi hành lệnh; những lời thỉnh cầu của linh mục, chờ đợi quyết định của nhà Nước Pháp chỉ thể hiện sự phụ thuộc vào sức mạnh quân đội, tiềm lực kinh tế của Hội thừa sai đối với nhà nước Pháp; trong khi đó quy luật truyền thống là nhà nước Pháp là người quyết định, các giáo sĩ Hội thừa sai Paris là người nhận lệnh và thi hành kết hợp với sự hỗ trợ của quân đội Pháp.
