Nằm trong dòng chảy của tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, đến Nam Bộ nói chung và TP Hồ Chí Minh nói riêng, tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ đã tích hợp trong mình nhiều lớp văn hóa khác nhau với nhiều “biến thể” mà việc truy cứu lai lịch của Bà Chúa Xứ là điều không dễ dàng. Việc nghiên cứu việc thờ phụng Bà Chúa Xứ ở TPHCM sẽ cho thấy tính thực dụng của hoạt động tín ngưỡng trong đời sống tinh thần của một đô thị hiện đại. | 34 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 TÍN NGÖÔÕNG THÔØ BAØ CHUÙA XÖÙ ÔÛ THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH Nguyeãn Thanh Lôïi* Baø Chuùa Xöù trong tín ngöôõng ôû Nam Boä Hieän nay, nhieàu nhaø nghieân cöùu vaãn cho raèng Baø Chuùa Xöù ôû Nam Boä coù nguoàn goác töø nöõ thaàn Poâ Nagar cuûa ngöôøi Chaêm ñöôïc Vieät hoùa qua teân goïi Thieân Y A Na Ngoïc Dieãn Phi vôùi coâng naêng laø “Baø Meï Xöù Sôû”. Vaäy Baø Chuùa Xöù xuaát hieän ôû Nam Boä töø bao giôø vaø coù nguoàn goác töø ñaâu? Ñaây quaû laø vaán ñeà coøn caàn ñöôïc tieáp tuïc nghieân cöùu theâm. Taøi lieäu thö tòch nhö Gia Ñònh thaønh thoâng chí (1820) cho bieát ôû ñaát Gia Ñònh coù truyeàn thoáng kính troïng nöõ thaàn nhö Baø Chuùa Ngoïc, Baø Chuùa Ñoäng, Baø Hoûa Tinh, Baø Thuûy Long, coâ Hoàng, coâ Haïnh.(1) Trong Ñaïi Nam quaác aâm töï vò (1895), Huình Tònh Cuûa giaûi thích thaønh ngöõ Baûy baø ba caäu goàm: “Baø Chuùa Tieân, baø Chuùa Ngoïc, baø Chuùa Xöù, baø Chuùa Ñoäng, baø Coá Hyû, baø Thuûy, baø Hoûa; caäu Traøy, caäu Quyù ñeàu laø con baø Chuùa Ngoïc, laøm baïn vôùi moät vò thaùi töû Trung Quoác maø ñeû ra caû thaûy ñeàu laø thaàn quyû hay laøm hoïa phöôùc; coøn coù caäu Lyù, caäu Thoâng, noùi theo vaàn keå coù ba caäu. Veà hai ngöôøi sau khoâng roõ söï tích”.(2) Roõ raøng ôû ñaây coù söï phaân bieät giöõa Baø Chuùa Tieân, Baø Chuùa Ngoïc vaø Baø Chuùa Xöù. Tuy nhieân, treân thöïc teá tín ngöôõng Baø Chuùa Xöù xuaát hieän ôû Nam Boä sôùm hôn so vôùi ghi nhaän cuûa thö tòch nhö tröôøng hôïp mieáu Baø Chuùa Xöù ôû chôï Phöôùc Haûi (huyeän Ñaát Ñoû, Baø Ròa-Vuõng Taøu) coù nieân ñaïi naêm 1804.(3) Nhieàu nghieân cöùu cho raèng Baø Chuùa Xöù laø hoùa thaân cuûa Poâ Inö Nagar, ñöôïc xem nhö phuùc thaàn baûo hoä cö daân cuûa moät vuøng ñaát. Baø Chuùa Xöù ñöôïc thôø phoå bieán ôû caùc thoân xoùm vaø moät soá cô sôû thôø töï noåi tieáng nhö ôû Nuùi Sam (An Giang), Goø Thaùp (Ñoàng Thaùp). Vò nöõ thaàn boån xöù naøy uy linh laán aùt caùc “Thaønh Hoaøng boån caûnh” cuûa ñình .
