Trong phong trào Cần Vương vào nửa cuối thế kỷ XIX, Quảng Nam là nơi sớm ứng nghĩa với tổ chức Nghĩa hội do Trần Văn Dư, về sau là Nguyễn Duy Hiệu lãnh đạo. Nghĩa hội Quảng Nam đã thu hút rộng rãi sự tham gia của các tầng lớp nhân dân và văn thân, có phạm vi hoạt động rộng khắp trong tỉnh, có tổ chức quy củ, thể hiện sự quật khởi trong thời gian đầu và giữ vai trò hạt nhân của Nghĩa hội các tỉnh nam Trung Kỳ. | Phong trào Nghĩa hội Quảng Nam (1885-1887) 68 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 PHONG TRAØO NGHÓA HOÄI QUAÛNG NAM (1885-1887) Ngoâ Vaên Minh* Lôøi Toøa soaïn: Trong phong traøo Caàn Vöông vaøo nöûa cuoái theá kyû XIX, Quaûng Nam laø nôi sôùm öùng nghóa vôùi toå chöùc Nghóa hoäi do Traàn Vaên Dö, veà sau laø Nguyeãn Duy Hieäu laõnh ñaïo. Nghóa hoäi Quaûng Nam ñaõ thu huùt roäng raõi söï tham gia cuûa caùc só phu yeâu nöôùc vaø ñoâng ñaûo caùc taàng lôùp nhaân daân, coù phaïm vi hoaït ñoäng roäng khaép trong tænh; ñöôïc toå chöùc quy cuû vaø giöõ vai troø haït nhaân cuûa phong traøo Nghóa hoäi caùc tænh Nam Trung Kyø. Tuy chæ toàn taïi ngaén nguûi trong 2 naêm nhöng phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam ñaõ chöùng toû tinh thaàn yeâu nöôùc baát khuaát cuûa ngöôøi daân xöù Quaûng, vaø töø phong traøo naøy ñaõ ñaøo luyeän ñöôïc nhöõng ngöôøi öu tuù ñeå tieáp tuïc tham gia caùc phong traøo yeâu nöôùc vaøo nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX. Nhaân kyû nieäm 130 naêm phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam (1885- 2015), môøi baïn ñoïc nhìn laïi söï kieän naøy qua baøi vieát döôùi ñaây cuûa taùc giaû Ngoâ Vaên Minh. Laø moät trong hai taû tröïc kyø (cuøng vôùi Quaûng Ngaõi), nhöng laø tænh saùt vôùi kinh ñoâ Hueá neân sau khi vua Haøm Nghi leân ngoâi, Quaûng Nam ñöôïc phaùi chuû chieán ôû trieàu ñình xem laø moät ñòa baøn troïng yeáu, lieàn cho dôøi Nha Sôn phoøng ñöôïc thieát laäp ôû laøng Ñaïi An Thöôïng vaøo naêm Töï Ñöùc thöù 28 (1875) ñeán xaây döïng taïi laøng Döông Hoøa thaønh moät haäu cöù quan troïng (coøn goïi laø sôn phoøng Döông Yeân, hay sôn phoøng Phöông Xaù),(1) giao cho Tieán só Traàn Vaên Dö laøm Chaùnh sôn phoøng söù. Ngay sau khi nhaän chöùc vaøo naêm 1884, Traàn Vaên Dö lieàn daâng sôù xin söûa chöõa Nha Sôn phoøng naøy “ñeå giöõ vöõng maët taû kyø”.(2) Phaùi chuû chieán cho mang vaøo ñaây 90 gaùnh vaøng baïc, moãi gaùnh 2 hoøm, moãi hoøm 100 thoi ñeå phoøng khi coù vieäc. Nhieàu taøu .
