Chu Hi – Ông là học trò bốn đời của Y Xuyên, sinh sau Y Xuyên khoảng một thế kỷ, học rất rộng, được hậu Nho sắp ngang hàng với Mạnh Tử, trước tác nhiều, chú thích kinh Thi, kinh Dịch, và bộ Tứ thư (lối chú thích của ông tới đời Thanh vẫn được coi là chính thức, đúng hơn cả), lại soạn bộ Cận tư lục, Văn tập, Ngữ lục Ông đem thuyết về Thái cực của Chu Đôn Di, thuyết về Dịch của Thiệu Ung, thuyết về khí của Trương Tái, và những thuyết về lý, khí,. | Vài nét sơ lược về sự Phát triển của Triết học Trung Hoa TỪ TỐNG TỚI THANH - Phần 2 LÝ HỌC Chu Hi - Ông là học trò bốn đời của Y Xuyên sinh sau Y Xuyên khoảng một thế kỷ học rất rộng được hậu Nho sắp ngang hàng với Mạnh Tử trước tác nhiều chú thích kinh Thi kinh Dịch và bộ Tứ thư lối chú thích của ông tới đời Thanh vẫn được coi là chính thức đúng hơn cả lại soạn bộ Cận tư lục Văn tập Ngữ lục. Ông đem thuyết về Thái cực của Chu Đôn Di thuyết về Dịch của Thiệu Ung thuyết về khí của Trương Tái và những thuyết về lý khí tính tâm của hai anh em họ Trình mà đúc thành một triết học có hệ thống nhưng tựu trung học thuyết của ông vẫn có phần gần Trình Y Xuyên hơn cả. Ông cho lý là cái đạo thuộc về phần hình nhi thượng gốc của sự sinh ra vạn vật khí là vật cụ tượng thuộc về phần hình nhi hạ tức cũng như cái tài liệu để sinh ra vật. Người vật sinh ra thụ bẩm cái lý rồi mới có tính thụ bẩm cái khí rồi mới có hình Lý dã giả hình nhi thượng chi đạo dã sinh vật chi bản dã. Khí dã giả hình nhi hạ chi khí dã sinh vật chi cụ dã 8 . Thị dĩ nhân vật chi sinh tất bẩm thử lý nhiên hậu hữu tính tất bẩm thử khí nhiên hậu hữu hình 9 - Văn tập . Lý khí hợp nhau mà sinh ra người nhưng khí ở mỗi người không đều người bẩm thụ cái khí trong thì thành hiền kẻ bẩm thụ cái khí trọc thì hoá ngu. Do đó lý và tính luôn luôn thiện còn khí thì có thiện và không thiện. Tính là nói về tĩnh khi nó động thì thành tình mà tâm làm chủ cả tính và tình Tính giả chi tâm chi lý dã tình giả tính chi động dã. Tâm giả tính tình chi sinh Jã 10 vị động vi tính dĩ động vi tình tâm tắc quán hồ động tĩnh nhi vô bất tại yên 11 . Tâm đã là thống danh của tính tình thì tâm tất như tính có phần lý và phần khí cho nên ông phân biệt đạo tâm và nhân tâm cái tri giác do nghĩa lý phát ra như biết nghĩa vua tôi đạo cha con là đạo tâm lòng đạo cái tri giác do thân thể phát ra như biết đói thì ăn khát thì uống là nhân tâm lòng người . Tình là cái tính khi động đã phát ra. Ý làm chủ cái tình đã phát ra. Thí dụ yêu vật nào là tình sở
