Nếu xét về văn nghiệp, Nguyễn Văn Giai chỉ còn để lại bốn bài thơ nôm, ít nhiều chưa thật chắc chắn về xuất xứ. Nhưng đó là bốn bài thơ đặc sắc, có giọng điệu và phong cách nghệ thuật khá nhất quán, mà đặt trong giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVI và đầu thế kỷ XVII, chỉ chừng ấy thôi đã là một vốn quý của dòng thơ tiếng Việt với số lượng tác giả còn hết sức hiếm hoi. Mặt khác, việc tìm hiểu thơ nôm của Nguyễn Văn Giai không phải là chủ điểm. | NGUYỄN VĂN GIAI Nếu xét về văn nghiệp Nguyễn Văn Giai chỉ còn để lại bốn bài thơ nôm ít nhiều chưa thật chắc chắn về xuất xứ. Nhưng đó là bốn bài thơ đặc sắc có giọng điệu và phong cách nghệ thuật khá nhất quán mà đặt trong giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVI và đầu thế kỷ XVII chỉ chừng ấy thôi đã là một vốn quý của dòng thơ tiếng Việt với số lượng tác giả còn hết sức hiếm hoi. Mặt khác việc tìm hiểu thơ nôm của Nguyễn Văn Giai không phải là chủ điểm duy nhất của bài này. Bởi tên tuổi ông đã đi vào sử sách như một bậc tể phụ đầu triều lừng lẫy cách đây hơn bốn trăm năm. Lừng lẫy đến mức xung quanh ông có cả một kho huyền thoại được thêu dệt ngay lúc ông còn sống và cứ thế lưu truyền đan xen với sự thật. Vì thế cả huyền thoại lẫn thơ ca của ông từ lâu đã đan kết với nhau tạo nên một hiện tượng phức hợp một hiện tượng văn sử bất phân cần được giải mã. May mắn cho người viết - một hậu sinh có cái vinh dự là người đồng hương với ông đã được đọc tận mắt tấm bia ghi sự nghiệp của ông do đích thân vua Lê cho dựng lên mấy chục năm sau ngày ông mất tấm bia cao lớn hiện còn tọa lạc ở xã Ích Hậu huyện Can Lộc tỉnh Hà Tĩnh nơi sinh quán của ông 1 . Cũng may mắn cho người viết đã được tiếp xúc với các bậc trưởng thượng chi họ Nguyễn Văn hậu duệ của ông ở xã Ích Hậu và nhờ đó mà có dịp đối chiếu mấy bản gia phả cổ của dòng họ này bắt nguồn từ nhiều bộ thực lục đời Lê và được chép lại vào năm thứ 2 dưới đời Minh Mạng 1821 năm thứ 3 dưới đời Thành Thái 1891 và năm thứ 9 cũng dưới đời Thành Thái 1897 . Những gì viết dưới đây là sự phối hợp tất cả những tài liệu thông sử địa chí truyện ký thơ văn với văn bia phả ký 2 . đó tuy không hy vọng có thể làm sống dậy một hình bóng đã từng hiện diện với đầy đủ mọi chi tiết sống thực nhưng ít nhất cũng cố gắng dõi theo nhiều chiều kích khác nhau trên con đường thiêng hóa con người này trong lịch sử nhằm soi tỏ đôi ba nét điển hình nhất liên quan đến môi trường địa-văn hóa cũng như bản sắc riêng của nhân vật - nói cụ thể hơn là đi tìm một chân dung
