“Tư tưởng tạo ra cái nhìn” (M. Bakhtin) hay nói cách khác, cái nhìn sẽ bị “sai khiến”, bị “điều phối” bởi tư tưởng. Với tư tưởng sáng tạo chủ đạo và đầy tâm đắc ấy, Nguyễn Công Trứ quen nhìn con người và thế giới qua lăng kính chí dẫu từ phương diện nào. | Sự thống nhất những đối cực trong phong cách nghệ thuật Nguyễn Công Trứ Tư tưởng tạo ra cái nhìn M. Bakhtin hay nói cách khác cái nhìn sẽ bị sai khiến bị điều phối bởi tư tưởng. Với tư tưởng sáng tạo chủ đạo và đầy tâm đắc ấy Nguyễn Công Trứ quen nhìn con người và thế giới qua lăng kính chí dẫu từ phương diện nào. Là con người phải là con người hữu chí - cái chí của đấng nam nhi uy dũng ngang tàng - Thông minh nhất nam tử Yếu vi thiên hạ kỳ. Trót sinh ra thời phải có chi chi Chẳng lẽ tiêu lưng ba vạn sáu Chí nam nhi - Hữu chí công danh tài bất lụy Sơ lai bồng thỉ hựu hà phương. Có chí lập nên công danh tài chẳng cần lụy Sinh ra có chí tang bồng hồ thỉ không ngại gì Danh lợi - Chí làm trai nam bắc tây đông Cho phỉ sức vẫy vùng trong bốn bể. Chí khí anh hùng Con người trong quan niệm của Nguyễn Công Trứ hiện ra dưới nhiều dạng thái khác nhau nhưng có hai dạng thái chính mà ông luôn luôn quan tâm đến con người xã hội - phận sự và con người cá nhân - nhân sinh quý thích chí . Đây đồng thời cũng là hai yêu cầu cơ bản không thể thiếu đối với danh phận làm người. Nói đến Nguyễn Công Trứ người ta thường nghĩ đến con người ngoài vòng cương toả trong ông. Nhưng thực ra đấy mới chỉ là một mặt. Trước khi đề cao con người ngoài vòng cương toả con người cá nhân sống theo ý thích của mình bao giờ Nguyễn Công Trứ cũng xác định rõ phải là con người phận sự hoàn danh đã Vũ trụ giai ngô phận sự. Vũ trụ chi gian giai phận sự. Trong vũ trụ đã đành phận sự. Phận sự ấy là gánh càn khôn công danh sự nghiệp chí tang bồng đường trung hiếu chữ quân thân trên vì nước dưới vì nhà. mà đấng nam nhi không thể trốn tránh chối từ. Trái lại phải Tính cho xong Nợ trần hoàn quyết trả cho xong Bao nhiêu nợ tang bồng đem trả hết. Bản lĩnh và nhân cách là ở chỗ đó. Cái hơn người của Nguyễn Công Trứ là nói được làm được. Tuyên bố luận lý có vẻ hơi ồn ào nhưng tất cả đều được chứng minh bằng hành động thực tiễn. Hình tượng kẻ sĩ hoàn danh trong thơ ông là một mẫu mực cho kiểu người hành đạo cho mẫu hình .
