Bên cạnh hệ thống nhân vật có tính chất chức năng (như là yếu tố góp phần cho việc diễn giải lịch sử), Nguyễn Xuân Khánh cũng hết sức chú ý đến các chi tiết nghệ thuật mang dụng ý diễn giải | Tự sự hậu thực dân lịch sử và huyền thoại trong Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh Bên cạnh hệ thống nhân vật có tính chất chức năng như là yếu tố góp phần cho việc diễn giải lịch sử Nguyễn Xuân Khánh cũng hết sức chú ý đến các chi tiết nghệ thuật mang dụng ý diễn giải. Trong Mau thượng ngàn chương X Đối thoại có vị trí đáng kể trong cách diễn giải lịch sử của Nguyễn Xuân Khánh. Đó là một trường đoạn đối thoại được tổ chức một cách công phu đặc biệt có dụng ý bao thuộc cả các cuộc đàm thoại trên bề mặt và đối thoại tư tưởng ở bề sâu 8 . Hai cuộc đàm thoại đám giỗ cụ Phó bảng Vũ Huy Tân và bữa tiệc tại đồn điền Messmer là tâm điểm của chương X. Nếu như đám giỗ mang tinh thần gắn kết thế hệ nhắc nhớ truyền thống thì bữa tiệc hướng sâu vào sự phân hóa của những người Pháp chinh phục An Nam. Ở đó mỗi một phát ngôn đại diện cho một chiều hướng diễn giải quá trình thuộc địa hóa. Lá thư của cụ cử Lễ gửi tới mọi người trong đám giỗ thầy và sự im lặng buồn rầu của cụ đồ Tiết hé lộ sự bất lực của một thế hệ một mẫu người trước thời cuộc. Trong cuộc đối diện với thực dân Pháp dù chủ chiến hay chủ hòa dù bạo động hay duy tân các nhà nho đều nhận thấy sự bất lực của mình. Ý thức tự nhiệm của họ giờ đây được dồn vào trong niềm tin ở thế hệ trí thức mới những thanh niên Âu hóa như Tuấn và Huy. Ở phía người Pháp việc Tây phương hóa hay chống lại phương Tây ở người bản địa cũng đã được hình dung tới. Không phải ngẫu nhiên mà trong bữa tiệc nhà dân tộc học René nhiều lần đề cập đến tương lai của cuộc tiếp xúc Đông Tây trên đất nước này làm nảy sinh những phản hồi từ phía Julien tạo thành cuộc tranh luận lôi kéo nhiều người trong bữa tiệc tham gia 9 . Nhưng vấn đề không đơn thuần nằm ở những ý kiến những tiếng nói của các nhân vật sự diễn giải của Nguyễn Xuân Khánh nằm ở cách thức tổ chức những ý kiến tiếng nói ấy. Hai cuộc đàm thoại hầu như đã thu hút được tất cả các nhân vật có tác động tới quá trình biến Việt Nam thành thuộc địa của Pháp hay chống đối lại quá trình thuộc địa .
