Quá trình phát triển trí tuệ của con người thường liên quan đến bốn yếu tố: bẩm sinh di truyền, môi trường sống, giáo dục đào tạo và tự thân rèn luyện. Tưởng tượng chỉ là một trong nhiều nội dung của tự thân rèn luyện.
Con người không biết tưởng tượng vẫn có thể thu thập được những sự kiện.Nhưng nếu không có tưởng tượng sẽ không thể có phát minh vĩ đại, loài người sẽ không phát triển cả văn minh vật chất và văn minh tinh thần (Ti-mi-ria-zép).
Dù là học sinh, sinh viên đến nhà khoa học, các vị lãnh đạo quản lí, sản xuất kinh doanh đến các văn nghệ sĩ... muốn phát triển tài năng nhất thiết phải biết tưởng tượng.
Trong quá trình nhận thức lí tính phải trải qua quá trình tư duy... Nhưng tư duy không thể đáp ứng được mọi đòi hỏi phức tạp do thực tiễn cuộc sống đặt ra. Có những tình huống có vấn đề, con người khó có thể dùng tư duy mà giải quyết được. Khi đó, con người phải dùng đến một quá trình nhận thức khác, đó là tưởng tượng.
Tưởng tượng là khi con người dựng lên trong óc mình những hình ảnh con người, sự vật, sự kiện mới chưa từng được trực tiếp tri giằc hoặc chưa có trong hiện thực. Hoặc có thể nói, tưởng tượng còn là quá trình nhận thức, phản ánh những cái chưa có trong kinh nghiệm bằng cách xây dựng những hình ảnh mới, trên cơ sở những hình ảnh (biểu tượng) đã có.
Nhạc sĩ An Thuyên sáng tác bài Hành quân lên Tây Bắc năm 1983 nhưng mười một năm sau (1994), ông mới có dịp được lên Tây Bắc và mới trực tiếp thấy Tây Bắc... vút xa mờ với Tây Bắc mây trắng bồng bềnh như mơ.
Ngày nay, bằng khoa học - kĩ thuật hiện đại, con người đã lên thăm được chị Hằng và một số ngôi nhà (hành tinh) khác ngoài Trái Đất. Con người đã lang thang dưới đáy dại dương tìm cua, tìm vàng và thăm “vua Thuỷ tề”. Biết bao nhiêu sự kiện mà trước đây chúng ta cho là hoang đường, thần bí nay thành sự thật. Tất cả đều bắt đầu từ tưởng tượng. Lê-nin từng nói: Thật là sai lẩm nếu nghĩ rằng chỉ có nhà thơ mới cần tưởng tượng. Đó là một định kiến sai lầm ngu xuẩn. Ngay cả trong toán học cũng cần có tưởng tượng.
Tưởng tượng sáng tạo là mức tưởng tượng cao hơn phức tạp hơn, xây dựng những biểu tượng mới chưa có trong hiện thực. Không có tưởng tượng sáng tạo thì không có bất cứ thành tựu nào trong khoa học xã hội - nhân văn cũng như khoa học tự nhiên, khoa học kĩ thuật...
Kết quả tưởng tượng sáng tạo phụ thuộc vào tưởng tượng, tri thức, năng lực, kinh nghiệm và nhất là tình cảm và nguồn cảm hứng trong quá trình lao động sáng tạo. Đó là trạng thái đặc biệt của nỗ lực sáng tạo. Nó làm tăng hưng phấn của cảm xúc, tập trung chú ý, tư duy rành mạch, tăng nghị lực, tăng nhiệt tình.
Có hai dạng đặc biệt của tưởng tượng sáng tạo là ước mơ và lí tưởng. Ước mơ là những biểu tượng, hình ảnh mong muốn tương lai. Ước mơ đúng, hữu ích là nguồn cổ vũ con người. Ước mơ viển vông dẫn đến hoang tưởng có hại.
Lí tưởng có tính tích cực và hiện thực cao hơn mơ ước. Lí tưởng là hình ảnh chói sáng làm con người muốn vươn tới. Nó là động cơ mạnh mẽ thúc đẩy con người vươn tới tương lai. Ước mơ lí tưởng những hoài bão tạo khả năng tiềm tàng và sức mạnh to lớn. Ước mơ sáng tạo là một trong những đức tính quí giá. Vì vậy mỗi con người phải biết sử dụng bộ não của mình để phát triển trí tưởng tượng.
Và chúng ta thường tưởng tượng để vươn tới ước mơ. Một vấn đề chỉ cần biết và hiểu là có thể hoàn thành thế nhưng để đạt tới một điều mới mẻ hợn, cần phải có sức tưởng tượng. Sức tưởng tượng đem tới những sự sáng tạo mà ta không thể ngờ, và sự sáng tạo đó chắc chắn sẽ “gây ấn tượng” nếu bạn có đủ giấc mơ để có thể hoàn thiện nó.
Trí tưởng tượng là sức mạnh khiến bạn tiến xa hơn những điều đã biết và chưa biết để sáng tạo ra điều không tưởng của riêng mình. Hoạ sĩ Pau Gau-gu-in đã. từng tuyên bố: Để quan sát tôi nhắm mắt lại. Thật đáng tiếc khi chúng ta thường hay quan tâm đến những gì hiện có hơn là những gì có thể tồn tại. Theo đó, hãy là một người biết tưởng tượng. Hãy luôn tỉnh táo và thận trọng với những nết nhạc nhỏ vì chúng có thể tạo nên một hợp âm khiến bạn sửng sốt. Hãy lắng nghe, giữ chặt lấy chúng và hãy xem cái gì rơi ra ngoài khi bạn lắc chúng.
Sau đó, điều quan trọng nhất bạn hãy nhanh chóng ghi lại nó trước khi nó di chuyển, thay đổi và biến mất không bao giờ trở lại. Ông Phran-cis Ba-cơn phát biểu: Mỗi người nên có một chiếc bút chì trong túi mình để có thể ghi lại những ý tưởng chỉ xuất hiện trong chốc lát. Thật là một lời khuyên tuyệt vời vì tùy tưởng này có thể làm nảy sinh ra ý tưởng khác, lần lượt chúng có thể hỗ trợ, đề cao lẫn nhau và tạo khả năng cho những hành động có thể cụ thể hoá những ý tưởng thành sự thật. Đó là sự kì diệu của nhận thức. Các ý tưởng luôn có một sự cân xứng tuyệt vời. Bạn nắm lấy một ý tưởng bởi vì bạn cần nó và nó cũng cần bạn. Hãy nhớ kĩ điều này và lúc nào cũng nên có một quyển sổ cầm tay, một tập giấy, một người lập kế hoạch hàng ngày... một băng cát-xét siêu nhỏ, máy quay kĩ thuật số hoặc một máy truyền văn bản.
Rô-ling Stô-ne và tay hát nhạc rock thần thánh Leith Ri-chac đã viết những đoạn gitar nổi tiếng bất hủ cho bài Sastissfaction khi thức dậy vào lúc nửa đêm ở một khách sạn. Chiều hôm sau khi ra khỏi giường, rocker này đã hoàn toàn quên mất rằng mình đã sáng tác một bài hát cho đến khi dùng máy ghi âm vào cuối ngày nghe thấy bản thân mình nhẩm theo giai điệu rock kinh điển lúc đó.
Do đó khi bạn may mắn xuất hiện ý tưởng, hãy ghi nó lại. Luôn có một quyển sổ ghi lại những ý tưởng là điều rất quan trọng để kết hợp giữa hành động và phản ứng. Khi một Bill Gates đầy đam mê bắt đầu có những ý tưởng về các phần mềm mà đã xoay chuyển cả thế giới, ông đã nhanh chóng ghi lại chúng ra giấy bằng một chiếc bút chì, ghi lại những nỗ lực tuyệt vời của mình và tạo ra số phận. William Wordsworth phát biểu: Hãy ghi lại những ý tưởng bằng tất cả những nhiệt huyết của bạn. Hãy hình thành cho ý tưởng của bạn một sự hiện diện rõ ràng là bước đầu tiên trong việc xem xét những gì cần xem xét, hãy biến nó từ một sự loé sáng của sức mạnh tinh thần thành sức mạnh thể chất. Bạn sẽ thấy chúng thật đáng ngạc nhiên, thu hút, làm bạn hài lòng và hoàn toàn xây dựng niềm tin cho mình khi bạn bắt đầu nghiên cứu tài liệu và theo dõi những ý tưởng tốt mà bạn có. Tưởng tượng những gì có thật, những ý tưởng xuất phát từ một cách nghĩ mới. Và hãy biết tin tưởng!
