Từ ngàn xưa, người nông dân đã vất vả một nắng hai sương ở ngoài đồng để làm ra củ khoai, hạt lúa nuôi mình và nuôi đời. Gắn bó với họ ngoài thửa ruộng còn có con trâu. Con trâu là đầu cơ nghiệp, là người bạn chí tình chí nghĩa:
Trâu ơi ta bảo trâu này
Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta
Cấy cày vốn nghiệp nông gia
Ta đây trâu đấy ai mà quản công
Bao giờ cây lúa còn bông
Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.
Bài ca dao đã thể hiện tình cảm yêu quý, biết ơn của người nông dân đối với con trâu - một người bạn, người giúp việc đắc lực trong sản xuất nông nghiệp.
Mở đầu bài ca dao là tiếng gọi trìu mến thiết tha:
Trâu ơi ta bảo trâu này
Người nông dân không chỉ đơn thuần coi trâu là một con vật mà còn là người bạn thân thiết, đáng quý. Họ tâm tình, trò chuyện với trâu như với một người bạn bằng vai phải lứa: Trâu ơi,... trâu này. Không quý sao được khi con trâu là tài sản lớn. Không thân thiết sao được khi từ gà gáy sáng đến tối lửa tắt đèn, con trâu luôn làm việc bên cạnh con người. Con trâu gắn bó với người nông dân từ thuở ấu thơ cho đến lúc nhắm mắt xuôi tay... Chính vì vậy quan hệ giữa người nông dân với trâu không chỉ là mối quan hệ giữa người chủ và con vật sở hữu mà còn là mối quan hệ bạn bè tình sâu nghĩa nặng.
Ta thử hình dung một buổi sớm mai, người nông dân vai vác cày tay dắt trâu vừa đi vừa thủ thỉ: Trâu ơi ta bảo trâu này, Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta. Cách xưng hô thật dịu dàng, thân mật. Họ biết việc cày đồng là vất vả, mệt nhọc: trên đầu nắng như đổ lửa, dưới chân nước nóng như đun, cả trâu và người cùng chịu. Người thì mồ hôi thánh thót như mưa, trâu thì vươn cỗ kéo cày bước đi chậm chạp, nặng nề. Người nông dân ta là thế đấy! Thương mình một, thương trâu mười.
Câu thứ ba; cấy cày vốn nghiệp nông gia khẳng định người và trâu gắn bó không rời trong nghiệp nông gia. Ta đây trâu đấy như hình với bóng, cùng làm việc vất vả trên đồng ruộng để làm ra củ khoai, hạt lúa. Trâu với người hiểu nhau trong từng cử chỉ, từng công việc.
Người không quản ngại vất vả, trâu cũng vậy. Người hiểu công sức lớn lao của trâu trong công việc nhà nông. Trâu là người bạn tốt, như vậy làm sao người có thể quên ơn? Mạch cảm xúc của bài ca dao đã phát triển lên một bước, từ sự gắn bó, biết ơn, đến sự hứa hẹn đền ơn:
Bao giờ cây lúa còn bông
Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.
Công sức của người và trâu sẽ được đền bù xứng đáng. Cả hai đã cùng làm việc, cùng chịu khó nhọc vất vả một nắng hai sương thì sẽ cùng hưởng thành quả lao động. Người được hưởng những bông lúa vàng, trâu được hưởng những ngọn cỏ non. Cái điều tưởng chừng giản dị ấy lại là lời hứa trước sau như một của con người trọng nghĩa tình.
Bài ca dao là tiếng nói tâm tình của người nông dân với con vật gắn bó thân thiết suốt cuộc đời mình. Bài ca dao còn thể hiện ước vọng của người nông dân muốn có một cuộc sống no đủ, lòng nhủ lòng cố gắng làm việc để có một vụ mùa bội thu. Đó là những người lao động chân lấm tay bùn nhưng có một tâm hồn đôn hậu, thuỷ chung.
Ca dao nói về lao động sản xuất phản ánh sinh động vất vả của người nông dân xưa kia. Dù cuộc sống khó khăn cực nhọc nhưng họ vẫn thiết tha với công việc, yêu quý từng tấc đất. Trong lao động, họ không chỉ yêu thương gắn bó với nhau mà còn trân trọng công lao của những con vật hữu ích đã giúp họ trong công việc đồng áng. Đây là một nét tình cảm cao đẹp của người lao động.
