Xưa nay mùa thu vẫn được coi là mùa thơ. Cảnh thu đẹp nhưng buồn Thơ ca truyền thống hiện đại thường vẫn vẽ cảnh thu như vậy, kể cả thơ Xuân Diệu. Thơ duyên cũng là một bài thơ về cảnh thu nhưng có những nét riêng độc đáo mà vẫn Xuân Diệu: cảnh đẹp mà không buồn, ấy là mùa thu tình yêu, của tuổi trẻ, mùa của tạo vật, của lòng người qua con mắt Xuân Diệu trở thành một "thế giới giao duyên".
Thế giới của Thơ duyên - cảnh cũng như người - là thế giới đúng là được nhìn bằng một tâm hồn rất trẻ "lần đầu rung động nỗi thương yêu”, ấy là trái tim lần đẩu biết yêu, lần đẩu khao khát chuyện lứa đôi. Cải nhìn đó là cải nhìn độc đáo "rất Xuân Diệu" của bài thơ. Với nhãn quan ấy, nhìn ra thế giới, đâu đâu cũng thấy xôn xao, náo nức một niềm khao khát giao duyên.
Một thế giới như thế tất nhiên hết sức tươi trẻ và đầy nhạc, đầy thơ, đầy mộng đẹp.
Tất cà như hoà quyện với nhau, cặp đôi, cặp vần với nhau: Ánh chiều hòa thơ với cây cỏ, chim chóc cặp đôi ríu rít, lòng anh cưới lòng em, cánh cò trên ruộng cũng phân vân vì mây biếc trên trời, bông hoa dường như cũng đồng cảm với nương chiều buông lạnh...
Bài thơ thể hiện được những cảm nhận hết sức tinh tế của nhà thơ về cảnh vật và lòng người. Hoài Thanh có một nhận xét rất sắc về trường hợp của bài Thơ duyên: ở đây "sự bồng bột của Xuản Diệu có lẽ phát biểu ra một cảch đầy đù hơn cả trong những rung động tinh vi" (Thi nhân vìệt Nam). Đúng vậy, nhà thơ lắng nghe được cải xôn xao, náo nức của cảnh vật và lòng người ẩn kín dưới cải vẻ bề ngoài êm ả, lặng lẽ, dịu dàng của buổi chiểu thu - "Ai hay tuy lặng bước thu êm"...
Đó là bản hoà âm của mùa thu vang vọng, của tiếng chim ríu rít, của muôn lá xôn xao khi trời xanh đổ ngọc. Đó là cải tình tứ e ấp của con đường nhỏ với gió xiêu xiêu, của cành hoang lả tả với ánh nắng trờ chiều, của cảnh cò muôn bay theo làn mây biếc tuy còn ngập ngừng phân vân. Và là cải cảm ứng của loài chim với trời rộng mà lặng lẽ "giang thêm cánh", là cái cảm giác thấm lạnh của hương đồng cỏ nội dưới sương chiều... Và là cái rung động thầm kin của lòng anh với lòng em, tuy chỉ ngẫu nhiên đi cùng một đường và chưa hề có băng nhân mối lái...
Cảnh thu trong Thơ duyên không buồn như trong thơ truyền thống hay nhiều bài thơ khác của Xuân Diệu. Nhưng vần đúng là cảnh thu. Ở đây tâm hồn trong sáng của chàng trai mới biết yêu đã gặp gỡ cái sang trọng của trời thu, sắc thu, tiếng thu. Và niềm khao khát lứa đôi vừa mới chớm nở, náo nức đấy nhưng còn e ấp trong lòng, cũng phù hơp không khí êm dịu của mùa thu.
Bước đi của mùa thu là "bước thu êm". Bài thơ mùa thu là "bài thơ dịu". Vì thế anh với em không ốn ào, phải bước êm, bước nhẹ, để lắng nghe cuộc giao duyên thầm kín của lòng mình và vũ trụ khi mùa thu tới.
Thơ duyên là một bài thơ rất tiêu biểu của Xuân Diệu, nhà thơ của tuổi trẻ và tình yêu, và rộng hơn, nhà thơ của niềm khát khao giao cảm với đời.
Nhưng không phải một Xuân Diệu mà sự bồng bột, sôi nổi bốc lộ ra bên ngoài, mà một Xuân Diệu lắng vào bên trong để cảm nhận cải xôn xao náo nức của niềm giao cảm thầm kín và êm ái của vũ trụ và lòng người.
Ông đã dệt nên một "bài thơ dịu" bằng những sợi tơ giăng mác giữa lòng mình với lòng người, giữa lòng mình với vũ trụ.
