Thạch Lam thực sự sáng tác chỉ trong khoảng 6 năm, và mất khi mới 32 tuổi. Tuy vậy, ông đã có những đóng góp tích cực đối với nền văn xuôi Việt Nam trên đường: hiện đại hóa. đặc hiệt là ở thể loại truyện ngắn. Nói đến những truyện ngắn đặc sắc của Thạch Lam, không thể không kể đến tác phẩm Hai đứa trẻ (rút trong tập Nắng trong vườn. NXB Đời Nay. 1938).
Nội dung bao trùm của truyện Hai đứa trẻ là tấm lòng "êm mát và sâu kín" của Thạch Lam đối với con người và quê hương, ở đây, nhà văn vừa thể hiện niềm thương xót đối với những kiếp người nghèo khổ sống lam lũ quẩn quanh trong xã hội cũ; vừa bộc lộ tình cảm gắn bó đối với quê hương đất nước.
Hai đứa trẻ có những nét rất tiêu biểu cho phong cách truyện ngắn Thạch Lam: yếu tố lãng mạn xen lẫn yếu tố hiện thực, truyện mà không có truyện, câu tứ tựa hồ như một bài thơ... Tất cà thể hiện một tâm trạng mơ Hồ bâng khuâng cùa hai chị em Liên và An khắc khoải chờ đợi một chuyến tàu đêm đi qua, trong không khi tẻ nhạt của phố huyện nghèo nàn, vào một buổi tối mùa hè yên ả.
Đọc truyện Hai đứa trẻ, trước hết, chúng ta có ấn tượng về cuộc sống tàn tạ, tù túng của những kiếp người lam lũ quẩn quang, sống không ánh sáng, không tương lai trong xã hội cũ
Câu chuyện mở đầu bằng những âm thanh và hình ảnh báo hiệu một ngày tàn: "Tiếng trống thu không trên cái chòi của huyện nhỏ; từng tiếng một vang ra để gọi buổi chiều; phương tây đỏ rực như lửa cháy và những đám mây ánh hồng như "hòn than sắp tàn". Thì ra: cái rực rỡ huy hoàng của một ngày đã qua rổi; buổi chiều tà đang đến giờ này chợ cũng đã tàn. Cái đông vui đã mất để lại sự trống vắng hiu quạnh. "Chợ họp giữa phố đã vãn từ lâu. Người về hết và tiếng ổn ào cũng mất", chỉ còn lại mấy đứa trẻ con nhà nghèo cúi lom khom nhặt nhạnh bất cứ cái gì có thể dùng được của những người bán hàng đế lại tất cả đều gợi nên "cái buồn của buổi chiều quê".
Bên cạnh cảnh ngày tàn là những kiếp người tàn. Hàng nước chị Tí vắng khách, tuy chiều nào chị cũng dọn từ chập tối cho đến đêm nhưng "chả kiếm được là bao nhiêu". Bác Sẩm ngồi trên mảnh chiếu, cái thau sắt để trước mặt, "góp chuyện bằng mấy tiếng đàn bầu bần bật trong yên lặng". "Thằng con bò ra đất (...) nhặt những rác bẩn vùi trong cát bên đường" Bà cụ Thi hơi điên lại nghiện rượu, có tiếng cười khanh khách, ghê sợ, sau khi uống một hơi cạn cút rượu ty, "cụ đi lẫn vào bóng tối". Chị em Liên phải thức để "trông một cửa hàng tạp hóa nhỏ xíu, dọn từ khi cà nhà bố Hà Nội về quê ở. vì thấy Liên mất việc". Hàng "bán chẳng ãn thua gì", Liên thương mấy đứa trẻ nghèo, nhưng "không có tiền để cho chủng nó". Cành Liên xếp hàng vào hòm. cách hai chị em tính tiền, niềm nuối tiếc cái thời còn ờ Hà Nôi nhiều đêm "được uống những cốc nước lạnh xanh đỏ", cái ý nghĩ phở bác Siêu là món quà xa xỉ không bao giờ chị em Liên có thể mua được... khiến chúng ta có thế hình dung ra gia cánh và mức sống eo hẹp của gia đình Liẻn. Thế mà, có lẽ dẫu sao, gia đình Liên cũng còn có phần khấm khá hơn gia đinh chị Tý và bác Xẩm. vì còn có một gian hàng bé thuê lại của bà lão móm"... Mỗi người một cảnh, nhưng họ đều có chung sự buồn chán, mòn mỏi...
Khi trời tối hẳn, cà phố huyện dường như thu vào ngọn đèn cùa chị Tý Ngoài ngọn đèn này ra "thứ bóng tối nhẫn nại uất ức đòi thôn quê" (Thế Lữ) làm chủ tất cà. Không phải ngẫu nhiên nhà văn nhắc đi, nhắc lại nhiều lần chi tiết ngọn đèn của chị Tý. Kết thúc tác phẩm, hình ảnh gây ấn tượng day dứt cuối cùng, đi vào giấc ngủ của Liên cũng vẫn là "chiếc đèn con của chị Tý chỉ chiếu sáng một vùng đất nhỏ". Phải chăng hình ảnh này chính là biểu tượng của những kiếp người nghèo khổ lam lũ, sống vật vờ leo lét, trong màn đêm của xã hội cũ?
Nhịp sống ở phố huyện này cứ lặp đi lặp lại một cách đơn điệu uể oải. Ngày qua ngày, chiều nào chị Tý "cũng dọn hàng từ chập tối cho đến đêm"; bác phở Siêu nhóm lửa, gia đình bác Xẩm chờ khách, người nhà cụ Thừa, cụ Lục đi gọi người đánh tổ tôm. Chị em Liên tính tận hàng rồi cũng ngồi trên chiếc chõng tre dưới gốc bằng và "Ngày nào, cứ chập tối, mẹ Liên lại tạt ra thăm hàng một lần"...
Như vậy "chừng ấy người trong bóng tối" ngày này qua ngày khác sống quẩn quanh tù túng trong cái "ao đời bằng phẳng". Hình ảnh những con người này khiến ta nhớ tới một số câu trong bài thơ Quẩn quanh của Huy Cận:
Quanh quẩn mãi với vài ba dáng điệu,
Tới hay lui cũng chừng ấy mặt người.
Vì quá thân nên quá đỗi buồn cười
Môi nhắc lại chi có ngần ấy chuyện
Tuy thế, họ vẫn hy vọng mơ hồ: "mong đợi một cái gì tươi sáng cho sự sống nghèo khổ của họ" Chính sự mong đợi mơ hồ này tô đậm thêm tình cảnh tội nghiệp của những nhân vật trong truyện. Họ sống đấy, nhưng đâu biết ngày mai số phận mình sẽ ra sao! Một niềm xót thương da diết của Thạch Lam thể hiện kín đáo ngay trong cách dựng người, dựng cành và ở cái giọng văn đều đều, chậm buổn của ông.
Việc phân tích cành ngày tàn, chợ tàn và những kiếp người tàn trên đây, giúp ta hiểu vì sao Liên và An đêm nào cũng cố thức để chờ chuyến tàu đi qua. Phải chăng hai chị em chờ tàu để bán dược hàng. Không, "Liên không trông mong còn ai đến mua nữa. Với lại, đêm họ chỉ mua bao diêm hay gói thuốc là cùng". Hơn nữa "Liên đã buồn ngủ ríu cả mắt ", nhưng cô vẫn chưa chịu đi ngủ. Còn "An đã nằm xuống (...) mí mắt sắp sửa rơi xuống", vẫn dặn chị nhớ đánh thức mình dậy, khi tàu đi qua. Hai chị em cố thức chỉ "vì muốn được nhìn chuyến tàu, đó là sự hoạt động cuối cùng của đêm khuya", vì con tàu đâu chỉ là con tàu. Nó là cả một thế giới khác. "Một thế giới khác hẳn đối với Liên, khác hẳn cái vầng sáng ngọn đèn của chị Tí và ánh lửa của bác Siêu". Đối với chị em Liên chuyến tàu là biểu tượng của sự sống giàu sang, náo nhiệt, đầy ánh sáng. Nó gợi kỷ niệm của cái ngày xưa sung sướng của chị em Liên khi thầy chưa mất việc.
Phố huyện rẩm rộ lên chốc lát rồi lại chìm sâu vào bóng đêm yên tĩnh khi con tàu đã đi xa.
Phố huyện lại trở về phố huyện. Hình ảnh ngọn đèn leo lét của chị Tý lại chập chờn trong tâm trạng vật vờ thức ngủ của Liên trước khi ngập hẳn vào "giấc ngủ yên tĩnh, cũng yên tĩnh như đêm trong phố, tịch mịch và đầy bóng tối".
Hai đứa trẻ đúng là một truyện không có truyện. Tất cả chỉ là tâm trạng của cô bé tên là Liên được diễn tả với một ngòi bút đầy xót thương trân trọng. Đương thời, Thế Lữ cũng đã có nhận xét như thế "‘Sự thật tâm hồn Thạch Lam diễn trong lời văn chương phức tạp nhiều hình, nhiều vẻ, nhưng bao giờ cũng đằm thắm, nhưng nhân hậu, cũng nghẹn ngào một chút lệ thầm kín của tình thương. Nếu Thạch Lam theo một chủ ý nào trong công việc viết văn của anh, thì chú ý ấy diễn ra và gợi lên sự thương xót"
Qua tâm trạng của Liên, phải chăng Thạch Lam còn muốn lay tỉnh những tâm hồn đang chán chường, mòn mỏi lòng khao khát thoát khỏi số phận của mình?
Ngoài ra với ngòi bút vô cùng tinh tế, Thạch Lam còn giúp ta hòa nhập tâm hồn mình vào linh hồn của cảnh vật quê hương:
"Chiều, chiều rồi. Một chiều êm ả như ru, văng vẳng tiêng ếch nhái kêu ran ngoài đồng theo gió nhẹ đưa vào...".
"Trời đã bắt đầu đêm, một đêm mùa hạ êm như nhung và thoáng như gió mát..."
"Qua khe lá của cành bằng ngàn sao vẫn lấp lầnh; một con đom đóm bám vào dưới mặt lá, vùng sáng nhỏ xanh nhấp nháy rồi hoa rụng xuống với Liên khe khẽ, thỉnh thoảng từng loạt một Tâm hồn Liên yên tĩnh hẳn, có những cảm giác mơ hồ không hiểu ".
Toàn những cảnh vật, những chi tiết hết sức quen thuôc thường có ở quanh ta. Vậy mà dưới ngòi bút Thạch Lam, chúng trở nẻn gợi cảm biết bao! Và ta hiểu rằng lòng yêu quê hương đất nước của mỗi người Việt Nam chính là được bồi đắp bởi những chi tiết hết sức bình dị này đây.
Truyện Thạch Lam có thể gọi chung là truyện ngắn trữ tình. Khác với phần nhiều truvện ngắn ở thời kỳ này thường lôi cuốn người đọc bởi cốt truyện hấp dẫn, tình tiết mới lạ, (như truyện của Nguyễn Công Hoan chẳng hạn), thì truyện ngắn Thạch Lam lại hấp dẵn người đọc bởi chất thơ trữ tình. Mỗi truyện thường cấu tứ chung quanh một tâm trạng, một suy tưởng âm thầm của nhân vật. Hai đứa trẻ chính là một trong những truyện tiêu biểu của Thạch Lam được viết theo phong cách ấy.
