1. Khái quát chung
- Dẫn dắt.
Đất nước mở ra với làn ca dao quen thuộc
Một đóm lửa tàn đang chờ người nhen nhóm
Một chiếc khăn tay, em đánh rơi trong nỗi nhớ thầm
Một miếng gừng cay chờ đợi ba vạn sáu ngàn ngày
Đất nước mở ra với lời thơ còn vang mãi
Những vần thơ mang âm hưởng sử thi
Mang về hào hùng của một thời lịch sử
Ôi sống mãi — Bất diệt với thời gian!
(Đất nước mở ra - Nguyễn Hoàng Long)
- Giới thiệu về nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm, tác phẩm Mặt dường khát vọng và đoạn thơ Đất Nước.
+ Nguyễn Khoa Điềm là một trong những cây bút tiêu biểu trong nền thơ ca kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Thơ ông hấp dẫn bởi sự kết hợp giữa cảm xúc nồng nàn và suy tư sâu lắng của người trí thức về đất nước, con người Việt Nam.
+ Trường ca Mặt đường khát vọng được tác giả hoàn thành ở chiến khu Trị - Thiên năm 1971, in lần đầu năm 1974, viết về sự thức tỉnh của tuổi trẻ đô thị vùng tạm chiếm miền Nam về non sông đất nước, về sứ mệnh của thế hệ mình trong cuộc kháng chiến chống Mĩ.
+ Đoạn thơ trên thuộc chương V — chương Đất Nước của bản trường ca; thể hiện những nhận thức sâu sắc về đất nước, trong đó nổi bật là hình ảnh đất nước hiện lên trong quan hệ gắn bó với mỗi con người.
- Dẫn dắt nhận định.
+ Chất liệu văn hóa dân gian trong đoạn thơ Đất Nước được sử dụng vừa quen thuộc vừa mới lạ.
2. Cảm nhận
* Nguyễn Khoa Điềm đã vận dụng thành công chất liệu văn hóa dân gian. Những chất liệu ấy vừa quen thuộc (gần gũi với cuộc sống của mỗi con người Việt Nam) vừa mới lạ (với những sáng tạo mới mẻ, hấp dẫn).
- Chất liệu dân gian được sử dụng rất đa dạng, phong phú, tất cả đều gần gũi, quen thuộc với mỗi con người Việt Nam:
+ Có phong tục, lối sống, tập quán sinh hoạt, vật dụng quen thuộc (miếng trầu, tóc bới sau đầu, cái kèo, cái cột, hạt gạo xay, giã, giần, sàng, hòn than, con cúi,...).
+ Có ca dao, dân ca, tục ngữ, truyền thuyết, cổ tích.
- Cách vận dụng độc đáo, sáng tạo:
+ Vận dụng ca dao, tục ngữ nhưng dẫn dắt khéo léo, khi lấy nguyên vẹn toàn bài, khi chỉ mượn ý mượn tứ để khẳng định, tôn vinh những nét đẹp trong sinh hoạt và tâm hồn con người Việt Nam. Đó là sự chăm chỉ chịu thương, chịu khó; là tấm lòng thủy chung son sắt trong tình yêu; là sự duyên dáng, ý nhị trong từng lời ăn tiếng nói...
* Dẫn chứng:
• Cha mẹ thương nhau hằng gừng cay muối mặn lấy ý từ bài ca dao Tay nâng chén muối đĩa gừng/ Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau hay Muối ba năm muối đương còn mặn/ Gừng chín thủng gừng hãy còn cay/ Đôi ta tình nặng nghĩa dày/ Có xa nhau đi nữa cũng ba vạn sáu ngàn ngày mới xa.
• Hạt gạo phái một nẳng hai sương xay, giã, giần, sàng.
+ Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm lấy ý từ bài ca dao Khăn thương nhớ ai/ Khăn rơi xuống đất...
+ Liệt kê hàng loạt những câu chuyện từ xa xưa trong truyền thuyết, cổ tích dân tộc để làm nổi bật vẻ đẹp trù phú của đất nước, những truyền thống quý báu của nhân dân ta đồng thời khẳng định vai trò to lớn cùa nhân dân trong việc làm ra Đất Nước.
Dẫn chứng:
• Truyền thống đoàn kết, tinh thần cảnh giác cao độ trước kẻ thù dân mình biết trồng tre mà đánh giặc, tinh thần uống nước nhớ nguồn Hằng năm ủn đâu làm đâu/ Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ.
• Hoặc tô đậm sự trù phú tươi đẹp của quê hương: Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu ... Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm.
3. Nhận xét
- Chất liệu văn hóa, văn học dân gian được sử dụng đậm đặc đã tạo nên một không gian nghệ thuật riêng của đoạn trích, vừa bình dị, gần gũi, hiện thực, lại vừa giàu tưởng tượng, bay bổng, mơ mộng. Hơn nữa, có thể nói chất dân gian đã thấm sâu vào tư tưởng và cảm xúc của tác giả, tạo nên một đặc điểm trong tư duy nghệ thuật ở đoạn trích này.
- Bằng việc sử dụng đậm đặc chất liệu văn hóa dân gian, bên cạnh việc lí giải, định nghĩa Đất Nước ở nhiều bình diện: không gian, thời gian lịch sử, truyền thống văn hóa, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm còn làm nổi bật một tư tưởng mới mẻ: Đất Nước cùa Nhân dân/Đất Nước của ca dao thần thoại.
4. Đánh giá chung
- Nhận định được nêu ra trong bài là một cơ sở quan trọng để khám phá, tìm hiểu tác phẩm nói chung và đoạn thơ nói riêng. Qua đoạn trích, ta thấy được tư tưởng sâu sắc, mới mẻ của Nguyễn Khoa Điềm. Đoạn thơ kết tinh tư tưởng yêu nước, niềm tự hào dân tộc của nhà thơ, cũng là đóng góp lớn của ông đối với thơ ca dân tộc. Đoạn thơ khẳng định tài năng sáng tạo, sự am hiểu tường tận về văn hóa dân gian của tác giả.
- Thành công đòi hỏi ở nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm một vốn sống, vổn văn hóa phong phú. Một sự nhận thức sâu sắc, mới mẻ về Đất Nước, về Nhân dân. Đồng thời đòi hỏi ở nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm có một tài năng, một bản lĩnh của người cẩm bút.
- Qua đoạn thơ, để lại bài học sâu sắc về cuộc sống: biết trân trọng những giá trị văn hóa dân gian; bài học về sáng tạo nghệ thuật: đem đến những sáng tạo, mới mẻ từ những giá trị gần gũi, quen thuộc.
